 |
| आकृती १*. बोहा येथील मृण्मयाकृती (४.६ कि.मी. उंचीवरुन घेतलेले छायाचित्र). १ ते ३ - समूहातले मुख्य घटक |
 |
| आकृती २*. बोहा-१ आणि बोहा २ ची मानवरहित विमानाने १०० मीटर उंचीवरुन घेतलेली आणि सुधारलेली हवाई प्रतिमा. अस्तित्वात असलेल्या मृण्मयाकृतीच्या रेषा काळ्या रंगात आणि वाळूच्या चादरीवरील पुनर्रचित रेषा पांढर्‍या रंगात |
विशेषतः वाळूच्या चादरीवर भंगलेली, मृण्मयाकृती आढळली. भंगलेल्या ठिकाणांची प्रतिमेवर काळजीपूर्वक पुनर्रचना करत ती चक्रे पूर्ण केली तेव्हा तिची लांबी जवळजवळ १२.७ कि.मी. आणि रुंदी २०१ मीटर असल्याचे आढळले. पश्चिम दिशेला चक्रांच्या रेषांनी फुगवटा निर्माण केलेला तर पूर्वेला त्या पुरेशा सरळ आणि समान अंतरावर विभागलेल्या दक्षिणोत्तर दिशेने आढळल्या (आकृती २ - बोहा १). अंडाकृती मृण्मयाकृतीच्या कुशीत नैऋत्येला नागमोडी वळणे घेत गेलेला (आकृती २ - बोहा २) असा दुसरा सुमारे ११ किमी अंतराचा एका सलग रेषेचा भाग आढळला. याने सुमारे ८८००० चौरस मीटर क्षेत्र व्यापलेले होते. पुढे याचेच एक टोक एकमेकाला आकड्यासारख्या रचनेने जोडलेल्या २३ समांतर सरळ रेषांचा क्रम साधणारा मृण्मयाकृतीचा भाग आढळला. शेतकरी जमीन नांगरताना जसे नांगर सीमेवर पोहोचला की फाळ न उचलता वळून पुन्हा उलट नांगरणी सुरु करतो तशा या रेषा असल्याचे त्यांच्या नजरेस आले. याच्या शेवटच्या टोकाला एक खूणेचा दगडही आढळला. असाच एक खूणेचा दगड अंडाकृतीच्या शेजारीही असल्याची त्यांनी नोंद केली होतीच. या रचनांमध्येही काही रेषा भंगलेल्या होत्या. त्यांना योग्य तर्‍हेने समजावून घेण्याकरता त्या ठिकाणांची प्रतिमेवर काळजीपूर्वक पुनर्रचना केली गेली. बोहा-१ च्या ईशान्येला आणि बोहा-२ च्या नैऋत्येला अनुक्रमे बोहा-३ आणि बोहा-४ (आकृती १) असे आणखी काही समूह सापडले. येथेही सुमारे ४० ते २०० मीटर लांबीच्या सर्पाकृती रेषा असल्याचे दिसून आले. पण यांची मोठ्या प्रमाणात धूप झालेली असल्याने त्यांची पुनर्रचना करणे अशक्यच असल्याचे लक्षात आले. या समूहांच्या दोन्ही अंगांना अमूर्त रेषा (आकृती १,२ - अ आणि ब) काढल्या तर त्यांचा कोन १३ अंश असेल असे या संशोधकांच्या लक्षात आले (क्षितिजांशाचा - अझीमुथचा - उत्तर दिशेने मोजलेल्या निरीक्षक ते क्षितिज यामधली रेखा आणि निरीक्षक ते आकाशातील ग्रह-तारे यांच्यामधल्या रेखेचा - कोन १३ अंशाचा असतो). समूह ३ च्या ईशान्येला थोड्या अंतरावर आणखीही काही समूह (आकृती १, बोहा-५ ते ७) असल्याचे दिसते.
संशोधकांनी या मृण्मयाकृती केव्हा निर्माण केल्या गेल्या याचेही अंदाज बांधण्याचा प्रयत्न केला. याच्या आसपासच्या भागात उगवलेल्या हिरवळीवरुन त्याचा प्राथमिक आडाखा सर्वसाधारणपणे बांधला जातो. पण या वाळवंटी प्रदेशात अतिशय सावकाश वाढणारी आणि ती गुराढोरांकडून प्रमाणाबाहेर खाल्ली जात असल्याने त्यांना अनुमान बांधणे अशक्य झाले. तरीही या वाळवंटी फरसबंदीवर काही प्रमाणात वाढणार्‍या गवतामुळे जमिनीच्या पृष्ठभागावरचा खडकाळपणा कमी करुन मातीचा पोत सुधारल्याचे त्यांच्या नजरेस आले. वाळूच्या चादरीवरही त्यांना वनस्पतींची वाढ दिसून आली. या प्रदेशात सुमारे तीस लहान झुडूपे दिसली, परंतु त्यापैकी एकही मृण्मयाकृतींवर नव्हते. दुसरा मार्ग म्हणजे जमिनीच्या पापुद्र्याच्या परिस्थितीचे अवलोकन. मृण्मयाकृती करताना उखडला गेलेला भाग पुनर्स्थापित व्हायला किती दिवस लागतात यावरुन अनुमान बांधता येते. पण येथे त्याचीही अनेक ठिकाणी वावटळींमुळे धूप झाल्याचे आढळले. एकूण या मृण्मयाकृतीच्या निर्माणाचा अंदाज बांधणे संशोधकांना अवघड जात असल्याचे ते नमूद करतात. तरीही या मृण्मयाकृती किमान दीडशे वर्षांपूर्वीच्या असाव्यात असा कयास शेजारी सापडलेल्या पुरातन कलाकृतींवरुन ते करतात. वैज्ञानिक कालनिर्धारण पद्धतींचा वापर आणि तेथील सांस्कृतिक घडामोडींचा इतिहास या माहितीत भर घालतील असे त्यांना वाटते.
थर वाळवंटातल्या मृण्मयाकृतींचे आकृतीबंध दोन-तीनच प्रकारात दिसत असले तरी त्यांची काही वैशिष्ट्येही आहेत. मुख्य म्हणजे त्यांचा विशेषतः बोहा-१ आणि बोहा-२ चा प्रचंड मोठा आकार. यावर काम सुरु करण्यापूर्वी त्यांचा आराखडा तयार करणे आणि त्याबरहुकूम त्या प्रत्यक्षात आणणे हे एक मोठेच आव्हानात्मक काम असल्याचे संशोधकांना वाटते. याच्या निर्मितीसाठी उत्तम गणितीय आणि भूमितीय ज्ञान असलेल्या व्यक्तींचा सहभाग आणि मृण्मयाकृतींचे शेजारी असलेल्या खूणेच्या दगडांवरुन याचे नियोजन अतिशय पद्धतशीरपणे केले गेले असले पाहिजे असे ते सुचवतात. मात्र यांच्या निर्मितीमागची प्रेरणा कोणती असावी याबाबत अनभिज्ञता आहे. एवढ्या प्रचंड आकाराच्या कृतीचे निर्माण कशाकरता केले गेले असावे यावर प्रकाश टाकणे त्यांना अशक्य वाटले. ७२४ मीटर लांबीच्या मोठ्या चक्राचा आकार अद्याप ज्ञात असलेल्या कुठल्याही मृण्मयाकृतींपेक्षा प्रचंड मोठा असल्याचे ते नमूद करतात. आतापावेतो ज्ञात असलेल्या मृण्मयाकृतींमध्ये सर्वात मोठ्या तुर्गे (कझाकस्तान)च्या मृण्मयाकृती (४३६ मीटर लांबी) आहेत. म्हणून तुलनेने थर वाळवंटातल्या मृण्मयाकृती अवाढव्यच. नाझका (पेरू)च्या सर्वात मोठ्या चक्राकृतीपेक्षा बोहा-१ ही २.७ पटीनी मोठी आहे. थर येथील मृण्मयाकृतीत चक्राशेजारीच सर्पाकृती आणि नंतर नागमोडी वळणाच्या लांब सरळ रेषा यांची मांडणी तर एकमेव अशीच आहे पण त्यामुळे अनेक प्रश्नांची उत्तरे सापडत नाहीत. या सगळ्या रेषांना सुरुवात आणि शेवट का? त्या एकमेकाला कुठेही छेदत का नाहीत? बोहा-१ ची मांडणी दक्षिणोत्तरच का? मृण्मयाकृतींना लागून काढलेल्या अमूर्त रेषांमध्ये १३ अंशाचाच कोन का? चक्राकार, सर्पाकार आणि बोहा-३, बोहा-४ समूहातील रेषांचा एकमेकाशी अर्थपूर्ण संबंध आहे का?
भारतीय उप-खंडात प्रथमच सापडलेल्या अनेकार्थाने भव्य आणि एकमेवाद्वितीय अशा या मृण्मयाकृती आहेत आणि म्हणून भारतीय धोरणकर्त्यांना संशोधक आवाहन करतात की या नाजूक वारशाचे जतन झाले पाहिजे. तेथील रहिवाशांना सर्वप्रथम याबद्दल सजग करणे आवश्यक आहे कारण त्यांच्या वहिवाटेवर या आहेत. याच्या जवळच बांधलेल्या कालव्यामुळे सुमारे २३०० चौ.मीटरचा भाग नष्ट झालाच आहे, शिवाय यावरुन प्रवास करणार्‍या वाहनांमुळे त्याची आणखीच हानी होत आहे. २००४ साली घेतलेल्या या ठिकाणच्या उपग्रहीय छायाचित्राची तुलना आताच्या परिस्थितीशी केली तर किती मोठ्या प्रमाणात हानी होत आहे हे लक्षात यावे. आतापावेतो ज्ञात असलेल्या मृण्मयाकृतींचा उपयोग सामूहिक विधी आणि समारंभ साजरे करण्यासाठी, स्मृती आणि संस्कार जतन करण्यासाठी, बचावात्मक संरचना, खगोलशास्त्रीय अभ्यासाची नोंद, सौंदर्यात्मक कलाकृती इत्यादींसाठी होत असलेले नमूद झाले आहे. थर वाळवंटातला हा वारसा इतका विशाल आहे की भूपृष्ठावरुन त्या ठिकाणाला भेट दिली तर त्याचा आवाका लक्षात येतच नाही त्यामुळे याची निर्मिती ही पुढील पिढीकरता ठेवलेला संदेश किंवा हे समारंभाचे स्थान म्हणून नक्कीच झालेली नाही. त्यामुळे याच्या निर्मितीचा कालावधी आणि आजमितीस अनाकलनीय असा हेतू शोधावाच लागेल. याक्षणी एवढेच म्हणता येईल की या गूढ अशा मृण्मयाकृतींची निर्मिती ही त्यांच्या भौगोलिक आणि सांस्कृतिक संदर्भाशी अतिशय जवळून जोडलेली आहे आणि यात विश्वासाठी सार्वभौम आणि दैवी संदेश दडलेला आहे त्याची उकल करणे हे भारतीय संशोधकांपुढे मोठेच आवाहन असेल.
१. Oetheimer, C. and Oetheimer, Y. New enigmatic geoglyphs in the Indian Thar Desert: The largest graphic realizations of mankind? Archaeological Research in Asia. 27; 2021; Article ID: 100290. https://doi.org/10.1016/j.ara.2021.100290.
*आकृती सौजन्य: Archaeological Research in Asia. 27; 2021; Article ID: 100290
***
